Một phụ nữ Chăm bên những sản phẩm gốm làm tại làng gốm Bàu Trúc xã Ninh Phước, tỉnh Khánh Hòa. Ảnh: PV

Nghệ thuật đi... lùi của phụ nữ Chăm ở làng gốm Bàu Trúc

Chứng kiến những phụ nữ chân đi giật lùi, tay bốc đất sét nặng ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo như bình hoa, lu nước ở làng gốm Bàu Trúc, chị Thanh Hà một du khách ở TP.HCM phải thốt lên: Ôi, sao mà độc đáo, kỳ diệu đến thế!

Không riêng gì chị Thanh Hà, nhiều du khách cũng khen ngợi những phụ nữ Chăm đi thụt lùi để làm sản phẩm gốm độc đáo này không hết lời…

Theo các nhà nghiên cứu dân gian, làng Bàu Trúc (tiếng Chăm gọi là Palei Hamu Craok), hầu hết phụ nữ trong làng Chăm này đều có tay nghề làm gốm đạt nghệ thuật đỉnh cao.

Đang hướng dẫn đoàn khách tham quan làng gốm, anh Vạn Quan Phú Đoan, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Giám đốc HTX sản xuất thương mại và dịch vụ Gốm Chăm Bàu Trúc, ở đường 703 xã Ninh Phước, tỉnh Khánh Hòa(tỉnh Ninh Thuận cũ) cho biết, những ngày đầu tháng 7/2025 khách du lịch gần xa tìm đến làng gốm Bàu Trúc ngày càng đông hơn.

Theo lời anh Phú Đoan, khách đến nhiều nên công việc tiếp các đoàn, việc giao lưu văn hóa, văn nghệ ngày càng nhộn nhịp hơn. 

“Đặc biệt là từ tháng 4/2025 số lượng khách đến tăng số với năm trước, đây là niềm vui lớn, tín hiệu mừng cho sự phát triển đa dạng của làng gốm Bàu Trúc và các dịch vụ văn hóa Chăm ở xã Ninh Phước nói riêng, tỉnh Khánh Hòa nói chung…”, anh Phú Đoan chia sẻ.

Được biết, bà con trong làng Bàu Trúc chủ yếu là đồng bào dân tộc Chăm và nghề làm gốm đã tồn tại từ hàng mấy trăm năm trước. Từ đó đến nay, nghề này vẫn giữ nguyên làm bằng thủ công, được xem là làng nghề thủ công cổ xưa nhất Đông - Nam Á. 

Ghi nhận công lao này, tháng 11/2022, UNESCO đã chính thức ghi danh nghệ thuật làm gốm của người Chăm vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.

Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Khánh Hòa (tỉnh Ninh Thuận cũ), những năm qua, người dân làng gốm Bàu Trúc tham gia những khóa tập huấn cơ bản về kỹ năng đón tiếp khách du lịch, cách tiếp thị sản phẩm gốm.

Đặc biệt là những kỹ năng làm các món ăn truyền thống của người Chăm để phục vụ khách du lịch. Nhờ đó, những năm qua, thu nhập của người dân làng gốm Bàu Trúc đã tăng lên, sản phẩm gốm bán được nhiều hơn…

Cách nặn gốm ở làng Bàu Trúc hoàn toàn bằng tay, không có bất cứ máy móc nào can thiệp. Ở những nơi khác làm gốm bằng bàn xoay thì phụ nữ làng gốm Bàu Trúc phải đi thụt lùi, cơ thể xoay quanh khối đất sét, dùng đôi tay nắn, vuốt, tạo thành những hình tượng độc đáo. Nhờ làm bằng tay, nên mỗi sản phẩm gốm Bàu Trúc đều mang một nét đẹp riêng, không nơi nào sánh bằng...

Theo những phụ nữ Chăm lớn tuổi, trung bình mỗi ngày mỗi người thợ làm gốm phải đi lùi khoảng hơn 10 km. Do vậy, ngoài tay nghề cao, người phụ nữ Chăm làm gốm cần phải có thêm sức khỏe tốt mới làm ra sản phẩm đẹp mắt, phục vụ cho du khách… 

Biến đất sét thành những tác phẩm gốm Bàu Trúc đầy nghệ thuật

Từ những cục đất sét lấy từ ruộng về, ủ một thời gian và pha với ít cát trắng, qua đôi bàn của các chị em phụ nữ người Chăm, những cục đất sét thô trở thành những tác phẩm nghệ thuật độc đáo như tượng nữ thần Apsara, tháp Chăm, phù điêu trang trí nội thất, bình nước phong thủy, bình hoa…

Đặc biệt là những vật dụng cần thiết phục vụ cho đời sống thường ngày của người dân trên mọi miền đất nước như ấm đất, khuôn đổ bánh căn, bánh xèo, lu đựng nước, nồi đất, lò đun than củi...

Sau khi biến những cục đất sét thành những tác phẩm nghệ thuật, sản phẩm được nung nóng bằng rơm ở ngoài trời lộ thiên. Nhờ đó tác phẩm gốm Bàu Trúc, mỗi tác phẩm cho ra những vân màu đặc trưng khác nhau như màu đỏ, màu đỏ hồng, màu vàng, màu đen xám, nâu....

Theo Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Khánh Hòa, gốm Bàu Trúc không những được thị trường trong nước ưa chuộng mà còn có mặt ở một số thị trường quốc tế như: Nga, Mỹ, Ý, Nhật Bản.

Anh Trần Thanh, chủ một quán cà phê ở Thủ Đức (TP.HCM) cho biết, mỗi năm anh và người nhà đi làng gốm Bàu Trúc ít nhất một lần. Mục đích đi để lựa những tác phẩm gốm của người Chăm làm như lọ hoa, bình nước, đèn ngủ, đèn trang trí và những tượng hình tượng văn hóa Chăm rồi thuê xe tải chở về trang trí ở quán cà phê ở TP.HCM.

Theo nhận định của anh Trần Thanh, các sản phẩm gia dụng quen thuộc như lu, chum, vại, lò, ấm, nồi, niêu... đều mang các yếu tố văn hóa, kỹ thuật, nghệ thuật rất tỉnh xảo. Những sản phẩm này, trang trí ở quán cà phê nên khách vào thấy cả hồn quê, tuổi thơ của mình trong từng tác phẩm…

Hiện nay, du khách đến với làng gốm Bàu Trúc, nếu thích thì sẽ được các nghệ nhân hướng dẫn để du khách tự tay tạo ra những sản phẩm gốm theo ý của mình.

Làng gốm Bàu Trúc hiện có hàng chục cơ sở sản xuất, kinh doanh gốm với khoảng hơn 300 hộ dân gắn bó với nghề độc đáo này. Nơi đây được xem như một "Bảo tàng gốm của đồng bào Chăm" tại khu vực Nam Trung Bộ.